Jak wyglądał Poznań 200 lat temu

Jak wyglądał Poznań 200 lat temu, a dokładnie w roku 1841? Kto mieszkał w mieście? Dokąd chadzano na spacery? Ile wojska mieściło się wewnątrz umocnień twierdzy Poznań? Oto odpowiedzi na te pytania.

POZNAŃ 200 LAT TEMU

Dzisiaj nieco powrotu do przeszłości. Zastanawialiście się jak droga rowerowa, którą jeździcie do pracy wyglądała 180 lat temu? No jasne, że nie bo wtedy jej jeszcze nie było.

Ale jak wyglądała droga, która przebiegała w tym miejscu? Ba, czy w ogóle była tam droga czy może łąka spacerowa.

Tak właśnie – po trasie dzisiejszej Wartostrady do wsi Szeląg spacerowali mieszkańcy Poznania w niedzielne popołudnia. Poznań w pierwszej połowie XIX wieku był

trochę ludniejszy niż dzisiejszy Swarzędz. Cytadela leżała poza miastem, podobnie jak wszystkie obecne dzielnice Poznania, poza ścisłym Starym Miastem.

Mieszkańcom żyło się zupełnie inaczej niż obecnie, w tych czasach nie było jeszcze prądu, nie było samochodów, rowerów zresztą także. Za to kilka razy w życiu musieli mierzyć się z jakąś pandemią.

Zapraszam zatem do pasjonującej wyprawy do przeszłości. Większość z niej pozostawię wam do przeczytania bez komentarza. Postaram się tylko wyjaśnić nieco w tych miejscach, gdzie użyte zwroty mogą budzić wątpliwości.

Większość tekstu poniżej jest bezpośrednim cytatem z książki opublikowanej w 1841 roku w Paryżu. Zatytułowana była „Opisanie jeograficzno-historyczno-statystyczne
Wojewodztwa Poznanskiego. Przez LP (Ludwika Platera).”

Sam tytuł zapowiada to, ze czytając tekst zetkniecie się z językiem polskim, którym rządziły inne reguły. Zobaczycie pisownię, która według dzisiejszych reguł języka polskiego jest już niepoprawna. W części przypadków błędy pisowni były spowodowane zapewne błędami w druku, pozostawiłem je w oryginale (kursywą).

Ale przede wszystkim zobaczycie Poznań oczami dawno minionych pokoleń. Część miejsc istnieje do dziś, choć najczęściej jest znacznie zmieniona. Zapraszam do pasjonującej lektury.

MIASTO GEOGRAFICZNIE

Poznań (Posen) leży nad Wartą pod 52° 19′ 24″ szerokości jeograficznej północnej a 15° 12 długości jeograficznej, licząc od merydjana paryzkiego.

[Meridian paryski to południk, który przechodzi przez Paryż. Linia południkowa była stosowana do celów geodezyjnych do 1884 roku.]

Jest to jedno z najstarożytniejszych miast polskich. Dawniej stolica królestwa, Wielkopolski, województwa, dziś Xięztwa Poznańskiego.

GRANICE MIASTA 1843

Najlepsze wyobrażenie jak skupionym w tamtych czasach miastem był Poznań daje naniesienie zasięgu ówczesnych zabudowań na aktualną satelitarną mapę googla.

Jak widać miasto obejmowało niewiele poza obecnym ścisłym centrum – zwłaszcza na lewym brzegu Warty. Zresztą rzeka wtedy miała inny przebieg, a Chwaliszewo było znacznie większe niż obecnie. Zmiana biegu Warty i zasypanie starego koryta rzeki zostały dokonane w latach 60-tych XX wieku.

SIEDZIBY WŁADZ MIASTA I REGIONU

Dawniej rezydencja Królów i Xiążąt polskich, dziś siedlisko władz najwyższych prowincjonalnych pruskich sądowych, administracyjnych, wojskowych i rezydencja Arcybiskupa.

Pomiędzy władzami pruskiemi zamieszkuje w Poznaniu namiestnik królewski, kiedy jest mianowany, naczelny Prezes prowincji (Oberpresident), Regencja.

Tu jest główna i prowincjonalna Dyrekcja kredytowa, tudzież Dyrekcja towarzystwa ogniowego, jako i Jeneralna komissja i kollegium rewizyjne, co do spraw urządzenia włościan.

Tu odbywa swe urzędowanie Sąd Apellacyjny (Ober appellations gericht), Główny Sąd ziemski (Ober-land-gericht), Sad ziemsko-miejski (Land und stadt gericht), Inkwizytoriat.

Urząd powiatowy Lan drata (Kreisamt), Prowincjonalna dyrekcja podatkowa (Prowincial steuer direction), Naczelny urząd pocztowy (Ober post-amt), Naczelny urząd prowiantski (Ober prowiant-amt), Naczelny urząd poborowy (Ober tentamt), Prowincjonalna dyrekcja miar i wag (Prowincial eichungs-amt), Prowincjonalna dyrekcja podatków (Prowincial steuer-amt), i Głowny magazyn soli.

DOWÓDZTWA WOJSK W POZNANIU

W Poznaniu jest sztab główny piątego pruskiego korpusu wojska, sztab dziesiątej dywizji i sztaby trzech brygad, to jest : dziesiątej piechoty, dziesiątej jazdy, i dziesiątej landwery.

PODZIAŁ ADMINISTRACYJNY MIASTA

Miasto Poznań należy do rządu. Ma sześć przedmieść, trzy na prawym brzegu Warty, trzy na lewym.

Przedmieścia na prawym brzegu są : Waliszewo, Srodka i Ś. Roch. Są one kilka ramionami Warty przerzynane a rzeczka Cybina przez jedno przedmieście przechodzi i niopodal od niego z Warta się łączy. Przedmieścia na lewym brzegu są Ś. Marcin, Ś. Wojciech i Nowa-grobla.

ŚWIĄTYNIE DAWNEGO POZNANIA

Kościołów katolickich liczył dawniej Poznań 24, dziś po zniesieniu dziesięciu nie pozostało jak 14, to jest : Katedra, Panna Marja na Waliszewie, kościoł Bernardynów, Karmelitów, Sióstr miłosierdzia, Fara, kościoł Dominikanów, Ś. Wojciecha, S. Marcina, S. Rocha i cztery mniejsze, pomiędzy któremi jest mały kościół S. Jana Jerozolimskiego przy drodze do Swarzędzia, podług niektórych starszy od wszystkich innych.

Jest w Poznaniu kościół luterski jeden, kalwiński jeden dom modlitwy dla Greków i synagoga. Poznań posiada klasztorów pięć, kollegiatę, szpitalów dwa, dom sierot, gimnazjum katolickie, seminarium duchowne i nauczycielskie, instytut położniczy, instytut poprawczy dla dzieci i drugi dla osierociałych dziewcząt.

LUDNOŚĆ I BUDYNKI DAWNEGO POZNANIA

Domów ma 1.190. Ludności ogólnej w 1837 r. głów 32.456, pomiędzy któremi liczą 12.200 Polaków i katolików, 3.428 Niemców, to jest 1.500 katolików i 1.928 protestantów, 6.828 żydów niemców.

Poznań jest miastem dobrze zbudowanem, ma ulice szerokie, rynek obszerny, i trzy główne place : Działownia (Kanonenplatz), Sapieżyński i Wilhelma przed teatrem. Do znaczniejszych gmachów należy :
1. Zamek pod góra gdzie się sady odbywają.
2. Ratusz na rynku za Stanisława Augusta, przy zachowaniu gotyckiego stylu, odnowiony.
3. Kościoł katedralny czyli tak nazwany Tum na Waliszewie, gdzie spoczywają zwłoki Mieczysława I. Bolesława Wielkiego, Mieczysława II, Kazimierza I. i Przemysława.
4. Kościół pojezuicki dzisiejsza fara w samym mieście.
5. Pałac namiestnika, to jest obszerne niegdyś kollegium Jezuickie, w którym Biskup Poznański Lubrański szkole akademicka założył, dziś odnowiony i przerobiony.
6. Kościoł Bernardynów odznaczający się silnemi organami.

Do znaczniejszych ulic należy Garbarska, po ostatnim pożarze w 1803 roku pięknie odbudowana i Wilhelmowa za obrębem samego miasta, topolami wysadzona, za główną mieszkańcom przechadzkę służąca.

MAPA POZNANIA Z 1843 ROKU

Jak współcześni wyobrażali sobie Poznań możecie przekonać się oglądając mapę utworzoną przez Edwarda Hesse. Przedstawia ona miasto w roku 1843.

W pełnym dostępnym wymiarze mapę znajdziecie na stronie Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej.

EDUKACJA I PRASA

Pomiędzy zakładami naukowemi pierwsze trzyma miejsce biblioteka Raczyńskich uposażona od fundatora swego Edwarda Raczyńskiego, rocznym dochodem 6.000 zlp, drugi ksiegozbiór jest w gimnazjum S. Maryi Magdaleny, trzeci w Seminarjum.

Nadto posiada Poznań dwie księgarnie i dwie drukarnie. Wychodzi w Poznaniu cztery pism perjodycznych, to jest Gazeta Polska, Gazeta Niemiecka, Tygodnik Literacki i Dziennik Domowy.

PRZEMYSŁ

We względzie przemysłu, Poznań należący do klassy drugiej podatku procederowego i opłacajacy od mlewa i rzezi, zawiera fabryki tabak i tytuniów, garbarnie, fabryki tkanek bawełnianych, pojazdów, laku, ma farbiernie, blechy, liczy wiele złotników, zegarmistrzów, rusznikarzy it. d. Wspomnieć tu należy o trzewikach w Poznaniu fabrykowanych i za granicę nawet wywożonych, tudzież o wybornym chlebie pszennym pod nazwi skiem bułki poznańskiej powszechnie znajomym.

ROZRYWKI

Co do zabaw, ma teatr na którym częściej niemcy, a czasem tylko przejeżdżający polscy aktorowie grają, Cassino i uczęszczane od Poznańczyków spacery do wsi Szelaga, o pół mili od miasta nad Wartą położonej.

UMOCNIENIA POZNANIA

Od roku 1328. zaczęto Poznań umocniać pięcio cytadelami. Gdy to utwierdzenie zakończone zostanie, obręb jego w czasie wojny będzie mógł mieścić kilkadziesiąt tysięcy wojska. Fortyfikacje będą mogły bydż zalane.

HISTORIA POZNANIA WG ÓWCZESNYCH

Niewiadome sa najpierwsze poczatki Poznania. Pierwotna posada miasta była na prawym brzegu Warty gdzie teraz przedmieścia Waliszewo i Srodka. Za Przemysława I. Xięcia Poznańskiego w 1240. przeniesione zostało na brzeg lewy. Z dawnych na prawym brzegu zabudowań nie pozostały jak Tum, kościoł S. Mikołaja, i S. Jana Jerozolimskiego. Kazimierz Wielki zbudował zamek na wyspie.

Poznań należał niegdyś do związku Anseatyckiego i po Krakowie pierwsze w nim z miast polskich zajmował miejsce. Handel z Niemcami wielkie mu przynosił korzyści. Za Jagiełłów Poznań był miastem składowem.

DATY ZWIĄZANE Z HISTORIĄ POZNANIA

Warto zwrócić tutaj uwagę, że książka operuje często innymi imionami władców Polski oraz zupełnie innymi datami niż to przyjęte jest współcześnie.

Do szczególnych pamiątek historycznych przywiązanych do miasta Poznania liczyć można następujące:

W Roku 965 dnia 5 marca Mieczysław 1. przyjał wiarę chrześcianska.

W roku 968 tenże Mieczysław ufundował tu pierwsze biskupstwo Polskie.

W roku 992 tenże Mieczysław I. umarł w Poznaniu i w katedrze pochowany. Tegoż roku Poznań dostawił do wojsk Bolesława Chrobrego 5.300 ludzi pieszych.

W roku 1.000 Bolesław Chrobry przyjął Cesarza Ottona III. w Poznaniu i od niego za króla uznany został.

W roku 1025 dnia 3 kwietnia umarł w Zamku Poznańskim Bolesław Wielki i w katedrze pochowany.

W roku 1034 umarł w Poznaniu Mieczysław II. i w Katedrze pochowany.

W roku 1058 umarł tu Kazimierz 1. i w katedrze pochowany. W roku 1257 Zgon Przemysława I. Xięcia Wielkopolskiego.

W roku 1296 pogrzeb uroczysty zamordowanego tegoż roku w Rogoznie króla Polskiego Przemysława.

W tymże roku 1296 Wybór w Poznaniu na Króla Władysława Łokietka.

W roku 1300 ogłoszenie w Poznaniu królem Wacława Czeskiego.

W roku 1343 umocowani miasta Poznania podpisali wraz z szlachta umowy Kazimierza W. z Krzyżakami.

Od roku 1174 do 1359. w latach 185 powietrze w mieście Poznaniu 6 razy grasowało, w średnim przecięciu co lat 31.

[chodzi tu o zarazy i epidemie jakie nawiedzały Poznań]

W roku 1372 Król Ludwik uwolnił kupców. Poznańskich od wszelkich opłat celnych w całym królestwie.

W roku 1394 Poznań uznany miastem składowym przez Władysława Jagiełłe.

W roku 1447 prawie cały Poznań spłonął ogniem.

W roku 1493 Król Jan Albert przyjmował w Poznaniu posła Wenetów i drugiego posła od Bajazeta.

W roku 1552 zaczął się rozszerzać Luteranizm w Poznaniu za sprawą Samuela Dominikana i Seklucyana.

W roku 1574 przybycie do Poznania Henryka Walezyusza jadącego na koronację do Krakowa.

W roku 1632 posłowie miasta Poznania ostatni raz do wyboru króla Władysława IV. należeli.

W roku 1655 Poddanie się Poznania wojsku Szwedzkiemu za Karola X. Szwedzkiego a Jana Kazimierza Polskiego Króla.

Od roku 1359 do 1677 powietrze w latach 318 grassowało 35 razy. W śrzedniem przecięciu co lat 9.

W roku 1703 zdobycie Poznania przez Szwedzkiego jenerała Rehnschild.

W roku 1704 bitwa pod Poznaniem między wojskiem Szwedz. kim pod dowództwem jenerała Majerfelda i wojskiem Saskiem pod sprawą G. Schulemburga. To ostatnie pobite.

Tegoż roku 1704 oblężenie Poznania osadzonego Szwedami przez Sasów i Rossjan. Oblężonemi dowodził Mejerfeld, oblegającemi Patkul, ten ostatni zmuszony do odstąpienia od miasta.

W roku 1709 ostatnia 43cia zaraza morowa w Poznaniu. W tym ostatnim okresie lat 32ch, grassowała dwa razy, a zatem co lat 16. W ogóle zaś przez lat 535 powietrze w Poznaniu 43 razy panowało, to jest w średniem przecięciu co lat 12.

W roku 1716 Gniazdowski Reginuentarz wraz ze Skorzewskim marszałkiem Konfederacji Tarnogrodzkiej, zdobywa szturmem Poznania i bierze w niewolę jenerala Saskiego Zejdlitza.

W roku 1744 Przełożenie zwlok Bolesława W. do nowej trumny.

W roku 1780 pierwsze posiedzenie w Poznaniu Kommissji Boni Ordinis.

W roku 1790 pierwsze posiedzenie Kommissji cywilno-wojskowej wojewódzkiej.

W roku 1791 pierwszy i ostatni wybór plenipotenta na Sejm z miast królewskich W. Poznańskiego, obrany został Wybicki Józef. Tudzież wybór sędziów do sądu apellacyjnego miast. Z miasta Poznania wybrani : Jasiński, Mejerer i Mierzyński.

W roku 1793 Zajęcie miasta Poznania przez wojsko Pruskie przy drugim rozbiorze Polski.

W roku 1806 zajecie miasta przez wojska Francuzkie pod sprawą Cesarza Napoleona.

W roku 1815 powtórne zajęcie miasta i kraju przez wojsko Pruskie przy ustanowieniu Xiestwa Poznańskiego.

POZNAŃ 200 LAT TEMU A DZISIAJ

I wreszcie na koniec proponuję taką małą zabawę. Jeśli zdarzy wam się jadąc Garbarami stanąć w korku przy Starej Rzeźni to popatrzcie w stronę centrum. Na końcu ulicy zobaczycie kościół przy placu Bernardyńskim.

200 lat temu w ten sposób moglibyście zobaczyć miasto na całej długości z północy na południe. To zaledwie kilometr, przejście całego miasta zajęłoby wam 15 minut.

– – –

Tekst oryginalny pochodzi z archiwów British Library.
Grafiki pochodzą z Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej.